چشم سوم ایران در آسمان؛ ماهواره خیام چگونه ثروت می‌آفریند؟
گروه فضا و نجوم خبرگزاری تسنیم ــ علی‌اصغر اصولی: در عصری که داده به‌عنوان نفت جدید جهان شناخته می‌شود، فناوری‌هایی چون سنجش از دور با ماهواره‌ها، ابزار استخراج این طلای دیجیتال محسوب می‌شوند. ماهواره‌ها قادرند در هر لحظه، میلیون‌ها داده از سطح زمین ثبت کنند؛ داده‌هایی که اگر به‌درستی تحلیل و استفاده شوند، می‌توانند بازوی قدرتمند اقتصاد، امنیت، محیط زیست و مدیریت منابع کشورها باشند.
در میان ماهواره‌های موجود، نام «خیام» به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین سرمایه‌گذاری‌های فضایی جمهوری اسلامی ایران می‌درخشد. خیام، ماهواره‌ای سنجشی با دقت بالا است که به سفارش سازمان فضایی ایران تهیه شده و در سال ۱۴۰۱ با همکاری روسیه به فضا پرتاب شد.
مشخصات فنی و مأموریت ماهواره خیام
ماهواره خیام در مدار لئو (مدار پایین زمین) با ارتفاع تقریبی ۵۰۰ کیلومتر مستقر شده و می‌تواند تصاویری با دقت یک متر از سطح زمین تهیه کند. این سطح از وضوح، برای کاربردهایی چون کشاورزی دقیق، پایش جنگل‌ها، کنترل تغییرات اقلیمی، مدیریت منابع آبی، نظارت بر ساخت‌وسازهای غیرمجاز و حتی مسائل امنیتی بسیار حیاتی است.
مأموریت اصلی خیام، جمع‌آوری تصاویر و داده‌های سنجشی از خاک، آب، گیاهان، منابع طبیعی، زیرساخت‌ها و محیط زیست ایران است. داده‌هایی که پیش از این وابسته به خرید از شرکت‌های خارجی بودند، اکنون از طریق خیام در اختیار کشور قرار می‌گیرند.
ارزش واقعی یک تصویر: هزینه ۲۰ میلیونی، بازده ۳۰۰ میلیونی
طبق برآوردها، هزینه تهیه هر تصویر ماهواره‌ای با دقت بالا از خیام حدود ۲۰ میلیون تومان است. این عدد شاید در نگاه اول بالا به نظر برسد، اما مطالعات جهانی نشان می‌دهد که استفاده هوشمندانه از فناوری سنجش از دور می‌تواند دست‌کم ۱۵ برابر این هزینه‌ها، ارزش اقتصادی ایجاد کند.
به‌عبارت دیگر، هر فریم تصویر ۲۰ میلیونی از ماهواره خیام، اگر در مسیر درست تحلیل و به کار گرفته شود، می‌تواند ارزشی بالغ بر ۳۰۰ میلیون تومان برای کشور خلق کند. این ارزش‌آفرینی نه‌تنها در قالب صرفه‌جویی اقتصادی، بلکه در شکل‌گیری کسب‌وکارهای نو، بهبود تصمیم‌گیری‌های کلان و ارتقای بهره‌وری ملی خود را نشان می‌دهد.
تجربه جهانی؛ وقتی تصاویر، کشاورزی را متحول کردند
در بسیاری از کشورهای پیشرفته، داده‌های ماهواره‌ای به ابزاری کلیدی در حوزه کشاورزی تبدیل شده‌اند. کشاورزان با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای، می‌توانند سلامت گیاهان، میزان رطوبت خاک، احتمال بروز آفات و کمبود مواد مغذی را شناسایی کرده و تصمیماتی دقیق و به‌موقع اتخاذ کنند.
این فناوری در کشورهایی چون آمریکا، چین، هند و اتحادیه اروپا باعث شده بهره‌وری مزارع به‌شدت افزایش یابد و مصرف آب و سموم کاهش یابد. اکنون با وجود ماهواره‌ای چون خیام، چنین تحولاتی در ایران نیز قابل تحقق است، به‌شرط آن‌که نهادهای دولتی و خصوصی از این داده‌ها بهره‌برداری کنند.
استفاده از خیام در مدیریت بحران و تغییر اقلیم
یکی از کاربردهای مهم خیام، در پایش مخاطرات طبیعی است. تصاویر ماهواره‌ای می‌توانند در مواردی چون سیل، زلزله، آتش‌سوزی جنگل‌ها و خشکسالی، کمک شایانی به ارزیابی میزان خسارت، تعیین مناطق آسیب‌دیده و امدادرسانی هدفمند کنند.
همچنین، خیام می‌تواند روند تغییرات اقلیمی را رصد کند. با پایش دمای سطح زمین، پوشش برف، تغییرات سطح آب دریاچه‌ها و کاهش پوشش گیاهی، می‌توان هشدارهای به‌موقع برای سیاست‌گذاری‌های محیط‌زیستی صادر کرد.
کاربرد داده‌های ماهواره‌ای در حوزه محیط زیست
- پایش و بررسی تغییرات دوره‌ای سطح زمین
- پایش و بررسی پراکندگی صنایع و معادن
- پایش و بررسی پراکندگی شهرها و مناطق جمعیتی
- پایش و بررسی روند حرکت و جابه‌جایی آلودگی‌های در آب، هوا و خاک
- ارزیابی تخریب زمین و بیابان‌زایی، پایش میزان فرسایشی خاک و وضعیت کویر و بیابان
- بررسی تغییرات پوشش گیاهی و جنگل‌ها
- شنایی کانون‌های گرد و غبار
- پایش مداوم پهنه‌های آبی کشور
- پایش وضعیت فاکتورهای زیست محیطی درهوای محیط مانند آلودگی هوای شهرها
- پایش وضعیت فاکتورهای زیست محیطی پهنه‌های خاکی مانند مواد آلی
کاربرد داده‌های ماهواره‌ای در حوزه بلایای طبیعی
- مدل‌سازی ریسک و تهیه نقشه خطر
- آنالیز آسیب‌پذیری
- پایش مناطق خسارت دیده
- برنامه ریزی مکانی
- ارزیابی خسارت
- شناسایی مناطق اسکان مجدد
- هشدار زودهنگام
- پایش زیرساخت‌های تحت تأثیر
- نقشه مسیر جست و جو و نجات
- نقشه مناطق تحت تأثیر
کاربرد داده‌های ماهواره‌ای در پایش منابع آبی
- نقشه‌برداری تالاب‌ها
- تعیین بستر رودخانه‌ها و میزان پیشروی آن طی سال
- موقعیت آبها اعم از دریاچه‌ها، تالاب‌ها و رودخانه‌ها
- طرح‌ریزی روش‌هایی برای هدایت آب‌های سطحی و جلوگیری از بروز سیل
- پایش تغییرات خطوط ساحلی
- مطالعه حوضه‌های آبریز برای مواردی نظیر آبرگرفتگی و سیلاب
- شناسایی ساخت و سازهای غیرمجاز در بستر رودخانه و تعهدی به حریم رودخانه‌ها
- ارزیابی آسیب‌پذیری در مواردی نظیر سیلاب و آب گرفتگی
- شناسایی محل روخانه‌ها، آبگیرها، چاه‌ها و قنات‌ها در مناطق شهری
- مدیریت منابع آبی و بررسی وضعیت رودها، دریاچه‌ها، مخازن سد و …
کاربرد داده‌های ماهواره‌ای در اکتشافات معدنی
- پایش تجهیزات و دپوی سایت معدن
- تهیه نقشه‌های توپوگرافی
- نظارت بر فعالیت پیمانکاران بهره‌بردار معدن
- تهیه نقشه‌های خطواره‌ها شامل گسل ها و شکستگی‌ها
- نظارت بر سایت معدن و جلوگیری از تعدی به حریم دارایی‌های معدن (و یا تعهدی بهره‌بردار معدن به محیط زیست و زمین و زمین‌های اطراف)
- کمک به مطالعات مقدماتی اکتشاف و توسعه معادن
- بررسی تغییرات ترکیبات خاک
- شناسایی آلودگی‌های ناشی از استخراج معدن
- حجم مواد معدنی برای بارگیری و ترابری
- بررسی شبکه راه‌های معدن و تعیین مسیر بهینه برای حمل و نقل
- نظرارت بر پیشرفت و کنترل پروژه بهره‌برداری و استخراج معدن
- نظارت بر عملیات بخش‌های مختلف سایت معدن مانند کارگاه استخراج، سد باطله، دپوی مواد معدنی، نار نقاله، جاده‌ها و ….
کاربرد داده‌های ماهواره‌ای درمطالعات و برنامه‌ریزی شهری
- تهیه نقشه‌های طرح‌های توسعه شهری
- تجزیه و تحلیل جمعیت شهری
- به هنگام سازی نقشه‌های شهری
- بررسی تغییرات کاربری اراضی شهری
- شناسایی توسعه غیرقانونی
- راه‌ها و حمل و نقل
- توزیع جمعیت شهری
- مطالعه و بررسی ساختارهای شهری
- مکان‌یابی برای تسهیلات و خدمات شهری
- اسکان غیررسمی و حاشیه‌نشینی
کاربرد داده‌های ماهواره‌ای در حوزه کشاورزی
منابع آبی
- مدیریت مصرف بهینه آب در مزارع کشاورزی
- کمک به تعیین حق آبه و تخصیص منابع آبی به مزارع
- محاسبه تبخیر و تعرق
- مطالعه رطوبت خاک و گیاه
اراضی
- پایش تغییرات کاربری
- پایش تغییرات مساحت و نوع محصولات زیرکشت
- تهیه نقشه پوشش اراضی زراعی
- پایش محدوده و سطح زیرکشت در مناطق مختلف
کشاورزی دقیق
- مدیریت مصرف بهینه آب در مزارع
- کمک به بهینه‌سازی مراحل برداشت محصول
- کمک به کاهش ضایعات در فرایند تولید محصول
کشت
- پایش دوره‌های زمانی کشت محصولات مختلف
- شناسایی و بررسی بیماری گیاهان
- تخمین میزان محصولات پیش از برداشت
- تعیین نوع و مقدار کود مورد نیاز
- تشخیصو تعیین گونه‌های مورد کشت
- تعیین نوع خاک در نواحی مختلف
- بررسی سلامت محصولات کشاورزی
- کمک به مدیریت بهینه مزارع
- تشخیص آفات
- پاییش تغییر دوره‌ای رشد گیاه
هواشناسی
- ارائه اطلاعات هواشناسی به کشاورزان
- بررسی اثرات اقلیمی بر بخش کشاورزی
بازار و بیمه
- ارائه اطلاعات بازار محصولات کشاورزی به کشاورزان
- ارائه اطلاعات صحیح به بیمه کشاورزی
- تعیین خسارات اراضی کشاورزی در پی وقوع بلایای طبیعی، آفات و …
کاهش وابستگی ارزی با بومی‌سازی داده‌های سنجشی
پیش از پرتاب خیام، بسیاری از تصاویر ماهواره‌ای مورد نیاز کشور از شرکت‌های بین‌المللی خریداری می‌شدند. این تصاویر اغلب با تأخیر زمانی، محدودیت جغرافیایی و هزینه‌های ارزی قابل‌توجه همراه بودند.
با در اختیار داشتن ماهواره‌ای ملی مانند خیام، ایران نه‌تنها از نظر زمانی سریع‌تر به اطلاعات دست پیدا می‌کند، بلکه وابستگی به خارج نیز کاهش می‌یابد و ارزبری این حوزه به‌شدت کم می‌شود. این موضوع به‌ویژه در شرایط تحریمی، اهمیت استراتژیک دارد.
لازمه ارزش‌آفرینی؛ زیرساخت تحلیل داده و نظام توزیع هوشمند
با وجود پتانسیل بالای ماهواره خیام، تحقق ارزش اقتصادی فراوان برای هر تصویر، نیازمند زیرساخت‌های تحلیلی قدرتمند، پلتفرم‌های پردازش تصویر، سامانه‌های توزیع داده و نیروهای متخصص است.
بدون وجود زنجیره کاملی از تحلیل‌گران، شرکت‌های فنی، دانشگاه‌ها و نهادهای بهره‌بردار، داده‌های خام ماهواره‌ای بدون استفاده باقی می‌مانند. به‌عبارت دیگر، خیام یک معدن است، اما استخراج طلا از آن نیازمند تجهیزات و مهارت است.
بخش خصوصی و استارتاپ‌ها؛ حلقه‌های مفقوده در استفاده از داده‌های خیام
در بسیاری از کشورها، شرکت‌های خصوصی و استارتاپ‌های فضایی نقش مهمی در پردازش، تحلیل و فروش داده‌های ماهواره‌ای ایفا می‌کنند. در ایران نیز اگرچه تلاش‌هایی برای ورود بخش خصوصی به این حوزه صورت گرفته، اما همچنان نیاز به حمایت جدی‌تر، قوانین روشن‌تر و دسترسی بازتر به داده‌ها وجود دارد.
دولت می‌تواند با ایجاد اکوسیستم مناسب، دسترسی به تصاویر ماهواره‌ای را برای شرکت‌ها و دانشگاه‌ها تسهیل کرده و شرایطی فراهم کند که خیام نه‌تنها ابزار دولتی، بلکه موتور محرکه بخش خصوصی باشد.
ماهواره خیام نماد روشنی از حرکت ایران به‌سوی توسعه اقتصاد داده‌محور و فضامحور است. این ماهواره با سرمایه‌گذاری دولتی تهیه شده، اما بهره‌برداری از آن می‌تواند ارزش‌آفرینی گسترده‌ای برای کشور به همراه داشته باشد؛ مشروط بر اینکه زیرساخت بهره‌برداری، تحلیل و مدیریت داده‌ها در کشور تقویت شود.
[انتهای پیام]
منبع: تسنیم