یک دهه پس از فاجعه مرگبار سد برزیل، مردمان بومی در آستانه کاپ ۳۰ خواستار عدالت هستند

بوگوتا، کلمبیا (آسوشیتدپرس) — مردم بومی کِرِناک می‌گویند یک هفته پیش از رویدادی که اکنون آن را «مرگ رودخانه» می‌نامند، می‌توانستند وقوع فاجعه را حس کنند. پرندگان دیگر آواز نمی‌خواندند، هوا سنگین شده بود و سکوتی غیرعادی بر روستایشان در میناس ژرایس، ایالتی در جنوب شرقی برزیل، سایه افکنده بود؛ جایی که تپه‌های پوشیده از جنگل به رودخانه پرپیچ‌وخم دوسه می‌رسد.

سپس، در ۵ نوامبر ۲۰۱۵، گِل‌ولای از راه رسید.

یک سد معدن‌کاری متعلق به سامارکو – سرمایه‌گذاری مشترک میان شرکت برزیلی واله و غول استرالیایی-بریتانیایی بی‌اچ‌پی بیلیتون – در بالادست شهر ماریانا شکست و سیلی از پسماندهای سمی سنگ آهن را رها کرد. این فاجعه، منطقه مسکونی بنتو رودریگز را مدفون کرد و با پیشروی در دره رودخانه دوسه، جان ۱۹ نفر را گرفت و مسیر آبی را به طول تقریباً ۶۰۰ کیلومتر (۳۷۰ مایل) تا رسیدن به اقیانوس اطلس آلوده ساخت.

برای مردم کِرِناک که زمانی برای تأمین غذا، اجرای آیین‌ها و زندگی روزمره خود به این رودخانه وابسته بودند، این آسیب تنها زیست‌محیطی نبود، بلکه ضربه‌ای معنوی نیز به شمار می‌رفت.

شرلی جوکورنا کِرِناک، یکی از رهبران بومی که جامعه‌اش نسل‌ها در کنار رودخانه دوسه زندگی کرده است، می‌گوید: «آن روز، غم‌انگیزترین روز برای مردم من بود. ما مرگ رودخانه را پیش از آنکه از راه برسد، احساس کردیم.»

فاجعه ماریانا حدود ۴۰ میلیون تن پسماند معدنی را به حوضه آبریز دوسه سرازیر کرد و یکی از کهن‌ترین سیستم‌های رودخانه‌ای برزیل را که دره‌اش برای میلیون‌ها سال چشم‌انداز میناس ژرایس را شکل داده بود، ویران ساخت.

ده سال بعد، روند بازسازی و پرداخت غرامت در میان اختلافات حقوقی به درازا کشیده و رودخانه همچنان به فلزات سنگین آلوده است. جوامع محلی می‌گویند تغییر چندانی رخ نداده است، حتی در شرایطی که برزیل می‌کوشد با میزبانی اجلاس آب‌وهوایی کاپ ۳۰ سازمان ملل، خود را به‌عنوان یک رهبر جهانی در سیاست‌های اقلیمی معرفی کند؛ رویدادی که برخی به تأثیرگذاری آن بدبین هستند.

کِرِناک می‌گوید: «برای ما، مبارزه به سخنرانی در کاپ خلاصه نمی‌شود، بلکه مسئله بقاست.»

آزمونی برای اعتبار اقلیمی برزیل

لوئیز ایناسیو لولا داسیلوا، رئیس‌جمهور برزیل، اکنون امیدوار است که در اجلاس کاپ ۳۰ در بلم، قلب آمازون، جایگاه خود را به‌عنوان یک رهبر جهانی محیط‌زیست تثبیت کند. با این حال، به گفته مائوریسیو گوئتا، مدیر سیاست‌گذاری حقوقی در گروه حامی آوآز، میراث حل‌نشده فاجعه ماریانا و دیگر اقدامات سیاستی اخیر، فاصله میان گفتمان اقلیمی برزیل و واقعیت را آشکار می‌کند.

او می‌گوید: «متناقض است کشوری که می‌خواهد در زمینه اقلیم پیشرو باشد، به تصویب قوانینی ادامه دهد که حفاظت از طبیعت و حقوق بومیان را کاهش می‌دهد.» وی افزود که سرزمین‌های بومی از مؤثرترین موانع در برابر جنگل‌زدایی در جهان هستند.

سلیا شاکریابا، نماینده بومی کنگره از ایالت میناس ژرایس، گفت که این تراژدی «جنایتی است که هنوز ادامه دارد.»

او می‌گوید: «رودخانه دوسه هنوز بیمار است. ماهی‌ها آلوده‌اند، مردم بیمارند و کودکان هنوز می‌پرسند چه زمانی رودخانه بهبود خواهد یافت. نمی‌توان ۱۹ زندگی را بازگرداند و نمی‌توان یک رودخانه سالم را احیا کرد.»

شاکریابا گفت که عدم اجرای عدالت برای قربانیان ماریانا، اعتبار برزیل را پیش از این اجلاس تضعیف می‌کند.

او افزود: «سخت است از رهبری اقلیمی صحبت کنیم، در حالی که ایالتی که این جنایت در آن رخ داده، هنوز بهبود نیافته است. سیاست واقعی زیست‌محیطی با عدالت برای کسانی که با پیامدهای آن زندگی می‌کنند، آغاز می‌شود.»

پس از فروریختن سد در سال ۲۰۱۵، ایالت میناس ژرایس قوانین صدور مجوزهای زیست‌محیطی خود را تضعیف کرد؛ اقدامی که به گفته گوئتا مستقیماً به فاجعه سد برومادینیو در سال ۲۰۱۹ که منجر به کشته شدن ۲۷۰ نفر شد، کمک کرد.

در اکتبر ۲۰۲۴، دولت برزیل و ایالت‌های میناس ژرایس و اسپیریتو سانتو توافقنامه‌ای به ارزش ۱۳۲ میلیارد رئال (۲۳ میلیارد دلار) را با سامارکو، اپراتور معدن، و مالکان آن، واله و بی‌اچ‌پی، برای تأمین مالی بازسازی‌های اجتماعی و زیست‌محیطی امضا کردند. این توافقنامه بی‌سابقه که مجموع پرداخت‌ها را به ۱۷۰ میلیارد رئال (۳۰ میلیارد دلار) می‌رساند، شامل کمک به جوامع آسیب‌دیده است، اما منتقدان می‌گویند نواقص عمیق‌تری در حاکمیت زیست‌محیطی برزیل همچنان باقی است.

گوئتا می‌گوید: «فاجعه ماریانا نشان داد که سیستم کنترل زیست‌محیطی برزیل چقدر شکننده است. به جای درس گرفتن از آن، ما شاهد فرآیند مقررات‌زدایی بوده‌ایم.»

کنگره برزیل در سال ۲۰۲۳ قانونی را تصویب کرد که ادعاهای مالکیت بومیان بر زمین را محدود می‌کند و امسال نیز قانونی را که فعالان آن را «لایحه ویرانی» می‌نامند، به تصویب رساند که صدور مجوزهای زیست‌محیطی را در سراسر کشور تسهیل می‌کند. دوستداران محیط‌زیست هشدار می‌دهند که هر دو قانون، اهداف اقلیمی خود برزیل را بر اساس توافقنامه پاریس، پیمان جهانی سال ۲۰۱۵ برای مهار انتشار گازهای گلخانه‌ای و محدود کردن گرمایش جهانی، تضعیف می‌کنند.

اکنون کنگره برزیل در حال بررسی لایحه‌ای ملی است که به گفته گوئتا، نظارت بر پروژه‌های معدنی و صنعتی را بیش از پیش کاهش می‌دهد و «عملاً سیستم صدور مجوزهای زیست‌محیطی برزیل را از هم می‌پاشد.»

او افزود که سازمان‌های محیط‌زیستی برزیل همچنان با کمبود بودجه و نیروی انسانی مواجه‌اند، حتی در حالی که فعالیت‌های معدنی و کشاورزی صنعتی به اعماق اکوسیستم‌های شکننده نفوذ می‌کنند.

وزارت محیط‌زیست برزیل به درخواست برای اظهارنظر پاسخی نداد.

تردید نسبت به «کاپ بومی»

کِرِناک به آسوشیتدپرس گفت که جامعه او در کاپ ۳۰ شرکت نخواهد کرد. او این اجلاس اقلیمی را دور از واقعیت‌های مردمان بومی و پر از «سبزشویی» و وعده‌های دروغین می‌داند.

او می‌گوید: «اگر تمام کاپ‌های قبلی مؤثر بودند، ما هنوز درباره جنایاتی مانند این صحبت نمی‌کردیم.»

به گفته او، اقدام واقعی برای اقلیم با حفاظت از رودخانه‌ها و جنگل‌ها و به رسمیت شناختن سرزمین‌های بومی آغاز می‌شود.

آنا ماگدالنا هورتادو، انسان‌شناسی که دهه‌ها با جوامع بومی در آمریکای جنوبی کار کرده است، می‌گوید که او نیز همین نگرانی را دارد.

هورتادو، استاد انسان‌شناسی و بهداشت جهانی در دانشگاه ایالتی آریزونا، می‌گوید: «نگرانی من این است که همه چیز بسیار زیبا به نظر می‌رسد، اما کسانی که با احساسی فوق‌العاده از این اجلاس خارج می‌شوند، دانشگاهیان و سیاست‌گذاران شهری خواهند بود، نه آنهایی که در مناطق دورافتاده زندگی می‌کنند.»

او گفت که اختصاص فضا به صداهای بومی در کاپ ۳۰ یک گام خوشایند است، اما هشدار داد که مشارکت بدون پیگیری می‌تواند بیش از آنکه مفید باشد، مضر باشد.

با آغاز کاپ ۳۰، بسیاری از رهبران بومی این تردید را دارند اما همچنان امیدوار باقی مانده‌اند.

کِرِناک می‌گوید: «من هنوز باور دارم که تغییر ممکن است. اینکه روزی فرزندان ما بتوانند یک لیوان آب بنوشند بدون اینکه از مرگ بترسند.»

___

ملینا والینگ، نویسنده آسوشیتدپرس از شیکاگو در تهیه این گزارش مشارکت داشته است.

___

پوشش خبری آسوشیتدپرس در زمینه آب‌وهوا و محیط‌زیست از چندین بنیاد خصوصی حمایت مالی دریافت می‌کند. آسوشیتدپرس تنها مسئول تمام محتوا است. استانداردهای AP برای همکاری با مؤسسات خیریه، فهرستی از حامیان و حوزه‌های تحت پوشش مالی را در AP.org بیابید.