تقاضای جهانی برای عناصر نادر، در حال ایجاد ویرانی بر یکی از قدرتمندترین سامانه‌های رودخانه‌ای آسیا است
توسط هلن رگان
تقاضای جهانی برای مواد معدنی نادر، به‌سویی به آلودگی سمی برخی از مهم‌ترین رودخانه‌های آسیا منجر شده و سلامت و معیشت ده‌ها میلیون نفر را تهدید می‌کند.
عناصر نادر در مرکز رقابت شدید ژئوپولیتیکی، به‌ویژه بین ایالات متحده و چین، قرار دارند؛ چین که به‌عنوان بخشی از سیاست صنعتی گسترده‌اش، تقریباً کنترل کامل این مواد معدنی را به دست گرفته است.
در حال حاضر، یک دوگانگی جهانی برای تأمین منابع جدید در حال بروز است، اما مناطق غنی از ذخایر، نمونه‌های چشمگیری از هزینه‌های استخراج بی‌قید و شرط هستند.
رودخانهٔ عظیم مکونگ، قلب و زندگی‌خط آسیای جنوب‑شرقی است؛ اکوسیستم پررونقی که از میان شش کشور می‌گذرد و حدود ۷۰ میلیون نفر را که برای تأمین غذا، آب، کشاورزی و تجارت به این مسیر آب وابسته‌اند، پشتیبانی می‌کند.
این رودخانه همچنین برای تولید جهانی غذا از طریق صادرات برنج، ماهی آب‌های شیرین و میگو به کشورهای مختلف، از جمله ایالات متحده، حیاتی است.
«هیچ‌یک از سوپرمارکت‌های بزرگ ایالات متحده محصولی از دلتا مکونگ ندارند»، گفت برایان اِیلر، مدیر برنامه‌های آسیای‌جنوب‑شرق و انرژی، آب و پایداری مرکز استیمسون.
اما میلیون‌ها نفر ساکن در ساکنین مکونگ و شاخه‌های آن – که هر روز در این آب‌ها می‌نوشند، می‌شستند و ماهی می‌گیرند – ممکن است در معرض سموم کشنده‌ای از صدها معدن غیرقانونی در این منطقه قرار گیرند؛ بسیاری از این معادن در مناطقی جنگ‌زده و بی‌قانون میانمار هستند.
تحقیقات جدیدی از مرکز اندیشمندانه استیمسون مستقر در ایالات متحده، بیش از ۲۴۰۰ مکان — بسیاری از آن‌ها معادن غیرقانونی در سراسر جنوب‑شرق آسیا — که می‌توانند آلاینده‌های خطرناکی همچون سیانید، جیوه، آرسنیک و سایر فلزات سنگین را مستقیم به رودهای این منطقه آلوده کنند، به‌صورت «در مقیاس وسیع» نقشه‌برداری کرده است.
«این موضوع تأثیرات زیست‌محیطی بسیار فراوانی دارد؛ همه چیز اینجا در حال انباشت است و می‌تواند به نتایج فاجعه‌باری برای مکونگ منجر شود»، گفت ریگان کوان، تحلیلگر پژوهشی مرکز استیمسون و پژوهشگر اصلی این پروژه.
کوان و تیمش با تحلیل تصاویر ماهواره‌ای، معادن را شناسایی و نقشه‌برداری کردند و فعالیت‌های غیرقانونی را در طول یا در کنار ۴۳ رودخانه در میانمار، لائوس و کامبوج یافتند. این مکان‌ها شامل استخراج رس‌پایه – عمدتاً برای استخراج طلا، نقره و قلع –، استخراج در‌محل – برای استخراج عناصر نادر – و استخراج به‌صورت انباشتی – که برای طلا، مس، نیکل و منگنز به‌کار می‌رود – می‌شوند.
هر یک از این تکنیک‌های معدنی از روش‌های متفاوتی برای استخراج فلزات یا مواد معدنی استفاده می‌کند که اغلب شامل استفاده از مواد شیمیایی دیگری مانند جیوه یا سیانید سدیم می‌باشد؛ اگر به‌درستی محفظه‌بندی یا مدیریت نشوند، ممکن است به محیط زیست نشت کنند و عواقب فاجعه‌باری برای رودها، حیات وحش، غذا و سلامت انسان داشته باشند.
سمّی شدن از سیانید می‌تواند کشنده باشد و باعث کما، تشنج و ایست قلبی می‌شود. جیوه می‌تواند در زنجیره غذایی تجمع یابد و تهدیدی برای گیاهان و حیواناتی که آن را مصرف می‌کنند، از جمله برنج – یکی از بزرگ‌ترین صادرات منطقه – ایجاد کند. همچنین فلزات سنگینی که در طی فرآیند استخراج به‌دست می‌آیند، می‌توانند در محیط زیست انباشته شوند و تهدیدی برای پرندگان، ماهی‌ها و انسان‌ها باشند.
نگرانی‌ها درباره‌ی آلودگی در بالادست، جوامع پایین‌دست ساکن در اطراف رودخانهٔ کوک در تایلند، نزدیک مرز میانمار، را تحت تأثیر قرار داده است؛ پس از آزمایش‌ها که ادعا می‌شود حضور آرسنیک و سایر مواد معدنی را در آب نشان داده‌اند.
«هیچ کس دیگر از این رودخانه ماهی نخواهد خورد»، گفت کوان. «آن‌ها مطمئن نبودند که بتوانند غذای پرورش‌یافته را بخورند. نمی‌دانستند چگونه با فعالیت‌های اقتصادی که به این رودخانه وابسته بودند، رفتار کنند.»
«بسیاری از این افراد کشاورزان خودکفا هستند… آن‌ها برای تأمین غذای خود نیاز به کشاورزی دارند و برای فروش نیز به کشاورزی اتک می‌کنند»، او افزود.
مکونگ به‌عنوان یک سامانهٔ رودخانه‌ای پاک شناخته می‌شود که ده‌ها میلیون نفر را تغذیه می‌کند، اما اگر آلودگی ناشی از صنعت استخراج عناصر نادر به‌صورت بی‌قید و شرط ادامه یابد، پژوهشگران از احتمال فروپاشی اکوسیستمی هراسانند؛ کسانی که مستقیماً در مسیر پایین‌دست معادن ساکن هستند، در معرض بیشترین میزان آلودگی قرار می‌گیرند.
«مکونگ می‌تواند نمونه‌ای برای نحوهٔ نادرست استخراج عناصر نادر باشد، چرا که موجب خسارات گسترده‌ای می‌شود»، گفت اِیلر، هم‌نویسندهٔ گزارش. «این منطقه کوچک نیست؛ صدها میلیون نفر (ممکن است) متاثر شوند.»
معادن در میان جنگ شکوفا می‌شوند
عناصر نادر شامل ۱۷ عنصر فلزی هستند که در محصولات روزمره‌ای از خودروها تا موتورهای جت و دستگاه‌های الکترونیکی مانند هواتفن‌های هوشمند و تلویزیون‌های صفحه‌مسطح ضروری‌اند؛ همچنین برای باتری‌های وسایل نقلیه الکتریکی، اسکنرهای ام‌آرآی و درمان‌های سرطانی نیز حیاتی‌اند.
این عناصر به‌خودی خود کمیاب نیستند – حتی از طلا فراوان‌ترند – اما استخراج آن‌ها دشوار و هزینه‌بر است و این فرآیند می‌تواند به‌طور جدی به محیط زیست آسیب برساند.
استخراج غیرقابل‌کنترل و بدون نظارت در بخش‌هایی از منطقه که قوانین سست، سطوح بالای فساد یا مناطق درگیری فعال وجود دارد، رونق یافته است.
اگرچه بسیاری از معادن تازه نیستند، اما کودتا نظامی ۲۰۲۱ در میانمار، افزایش قیمت طلا و تقاضای جهانی عظیم برای عناصر نادر، باعث افزایش فعالیت‌های معدنی شده است؛ به‌قول پژوهشگران.
«تقاضا برای محصولاتی که از عناصر نادر استفاده می‌کنند، روزافزون است. ما آینده‌مان را روی آن می‌بندیم، با پروژه‌های انرژی پاک و دارایی‌های انرژی پاک مانند توربین‌های بادی»، گفت اِیلر.
به همین دلیل، این صنایع رونق گرفته‌اند و هر ماه معادن جدیدی در جنوب‑شرق اصلی آسیا افتتاح یا گسترش می‌یابند، به‌قول پژوهشگران.
تقریباً ۸۰٪ از فعالیت‌های استخراج غیرقابل‌نظارت شناسایی‌شده در این داده‌ها، مربوط به میانمار است که یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان عناصر نادر جهان به حساب می‌آید.
این کشور از دیرباز به‌عنوان مرکز استخراج یشم، یاقوت، طلا، مس، عنبر و سایر مواد معدنی شناخته می‌شود؛ مراکز معدنی متمرکز در شمال و شرق آن به‌خوبی به‌عنوان پناهگاه‌های فعالیت‌های خطرناک، غیرقانونی و فاسد شناخته می‌شوند، جایی که اعتیاد به مت‌آمفتامین، کارهای جنسی، قاچاق انسان و سایر سواستفاده‌ها توسط فقر سنگین، شرایط کاری خطرناک و استثمار تغذیه می‌شود.
صنعت سودآور به‌مدت دهه‌ها تحت تسلط ارتش میانمار و شبه‌دستگاه‌های شبه‌نظامی آن بوده است؛ این امرژنرال‌ها را ثروتمند کرده و برای تأمین سلاح‌ها، نقدینگی فراهم کرده است.
استخراج عناصر نادر در میانمار، به‌ویژه در ایالت‌های کاچین و شان، پس از کودتا و جنگ داخلی ناشی از آن، به‌سرعت رشد کرده است؛ این وضعیت کشور را به آشوب کشانده، فقر و خشونت را تعمیق داده و به‌پیوستگی با مناطق تحت کنترل گروه‌های شورشی مختلف که اکثر معادن گزارش استیمسون در آن‌ها قرار دارند، همراه شده است.
«این به‌صرفه تقریباً یک مسابقهٔ پایین‌ترین‑قیمت برای استخراج بیشترین مقدار است»، گفت کوان.
چین بیش از ۹۰٪ از تولید جهانی عناصر نادر تصفیه‌شده را تحت کنترل دارد و بسیاری از معادن در میانمار دارای مدیران و اپراتورهای چینی هستند، به‌گواری پژوهشگران.
«همیشه شهروندان چینی در معادن عناصر نادر در میانمار و لائوس حضور دارند و این به‌این دلیل است که آن‌ها تنها کسانی هستند که می‌دانند این کار را چگونه انجام دهند»، افزود کوان.
چین همچنین به‌مدت طولانی حامی دیپلماتیک اصلی حکومت نظامی میانمار بوده و تأثیر قابل‌ملاحظه‌ای بر بسیاری از شبه‌نظام‌های قومی که در سمت دیگر مرز خود با میانمار فعالیت می‌کنند، دارد.
سوالی که این هفته توسط خبرگزاری رویترز به وزارت امور خارجه چین مطرح شد، به آن پاسخ داده شد که از این وضعیت آگاهی ندارد.
«کشور چین به‌طور مستمر از شرکت‌های چینی‌الویت‌دار در خارج می‌خواهد تا تولید و فعالیت‌های تجاری خود را مطابق با قوانین و مقررات محلی انجام دهند و اقدامات سختگیرانه‌ای برای حفاظت از محیط زیست اتخاذ کنند»، این وزارتخانه اعلام کرد.
در همین حال، ایالات متحده به‌تازگی تفاهم‌نامه‌هایی با چندین کشور جنوب‑شرق آسیا دربارهٔ عناصر نادر امضا کرده است، به‌عنوان بخشی از تلاش برای تنوع‌بخشی به وابستگی خود از واردات چین.
پژوهشگران نگران این هستند که تقاضای رو به رشد برای عناصر نادر و طلا فقط استخراج غیرقانونی را در این منطقه افزایش دهد و برای درک میزان خطر و محافظت از جوامع، خواستار آزمایش‌های فوری در رودخانه‌ها و دشت‌های سیلابی شده‌اند.
پای دیٹس، مدیر اجرایی بنیاد رودخانه و حقوق، مستقر در تایلند، در یک نشست خبری روز سه‌شنبه گفت که استانداردهای حقوق بشر و محیط زیست در طول این رودخانه‌ها تنها مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند، در حالی که جنوب‑شرق آسیا در مرکز زنجیرهٔ تأمین جهانی مواد معدنی نادر قرار دارد.
«این منطقه به‌عنوان منطقهٔ فداکاری برای این تقاضای جهانی ناعادلانه است»، او گفت.