عراق برای مقابله با شدیدترین خشکسالی قرن، بر یک معامله نفت‑در‑ازای‑آب بحثبرانگیز شرط میبندد
نوشتهٔ محمد توفیق، عقیل نجیم
عراق، «سرزمین بین دو رود» تاریخی، با بحرانی مواجه است که هویت آن را تهدید میکند؛ زیرا دجله و فرات در اثر خشکسالی شدید و فشار فزاینده سدهای بالا‑دست، به طور چشمگیری کاهش مییابند و بدترین کمبودهای آب کشور را در چند دهه اخیر ایجاد کردهاند.
این دو رود که روزگاری نماد فراوانی بودند و هر دو منبعشان ترکیه است، به مرکز یک جدال بدل گشتهاند که عراق را مجبور میکند پربارترین دارایی خود – نفت – را برای تأمین آب به کار گیرد.
این کشور با جمعیتی بیش از ۴۶ میلیون نفر، با کاهش شدید عرضه آب روبروست؛ علل این بحران ترکیبی از عوامل گوناگون است، از جمله ساخت سدهای بالا‑دست در ترکیه، ایران و سوریه؛ زیرساختهای آب که پس از دههها جنگ، تحریم و ناپایداری خراب و منسوخ شدهاند؛ و مدیریت نادرست دولت. فشار افزاینده نیز خشکسالی شدید ناشی از تغییرات آب و هوایی است که بدترین خشکسالی عراق در نزدیک به یک قرن به شمار میآید.
در همین حال، تقاضا به دلیل رشد جمعیتهای شهری و بخش کشاورزی تشنه، که بیش از ۸۰٪ منابع آب عراق را مصرف میکند، در حال افزایش است.
بارانهای سنگین و سیلابهای ناگهانی این ماه چند روز بر عراق حکمرانی کردند و حداقل شش نفر را کشتهاند؛ طبق اطلاعات خبرگزاری دولتی عراقی. با این حال، سدهای عراق پس از سالها بارندگی کم، هنوز با کمبود شدید آب مواجهاند، به گفتهٔ وزارت منابع آب کشور در بیانیهای که روز دوشنبه منتشر شد.
حدود ۶۰٪ آب عراق از منابع همسایه ترکیه تأمین میشود، اما در حال حاضر کشور دریافت آب کمتری نسبت به سالهای پیش دارد، گفت مختار خوامیس، کارشناس محیطزیست و رئیس سازمان اقلیم سبز عراق.
سدهای بالا‑دست بر دو رود، بهویژه آنهایی که ترکیه ساخته است، به طور قابلتوجهی جریان آب به عراق را محدود کردهاند، او به سیانان گفت، که منجر به کاهش چشمگیر دسترسی به آب و تشدید بحران کمبود آب در کشور شده است.
سالها فساد و مدیریت نادرست نیز عراق را در موقعیت ناامن مذاکراتی در خصوص توافقنامههای تقسیم آب قرار دادهاند، به گفتهٔ کارشناسان.
با تشدید بحران آب خود، عراق وارد یک توافقنامهٔ همکاری بحثبرانگیز با ترکیه شد.
در نوامبر، دو کشور چارچوب توافقنامهٔ چند میلیارد دلاری همکاری آبی را رسمی کردند؛ بر پایهٔ این توافق، شرکتهای ترکیهای زیرساختهای جدیدی برای بهبود کارآیی و ذخیرهسازی آب عراق ساخته خواهند شد. این پروژهها با درآمدهای نفتی عراق تأمین مالی میشوند و در واقع تلاشی برای تبدیل صادرات نفت خام کشور به امنیت آب محسوب میشود.
طبق این توافق، عراق هر روز تعداد معینی از بشکههای نفت را میفروشد، و عواید آن به صندوقی واریز میشود تا هزینه شرکتهای ترکیه برای کارهای زیرساختی آبی را پوشش دهد، گفت تورهان الموفتی، مشاور امور آب نخستوزیر محمد شیا السودانی.
پروژههای اولیه شامل ساخت سدهای جمعآوری آب و ابتکارات بازتوانی اراضی خواهد شد، طبق گزارش رویتورز.
آنکارا این ابتکار را به عنوان بهرهمندی متقابل برای ثبات منطقهای و همکاری اقتصادی توصیف کرد. «ما در ترکیه مشتاق حمایت از امنیت، توسعه و ایمنی عراق هستیم، و حمایت ما کاملاً قطعی است»، وزیر امور خارجه ترکیه حاکان فیدان در بغداد در مراسم امضای توافق گفت.
وزیر امور خارجهٔ عراق فؤاد حسین این توافق را به عنوان ضروری برای حفاظت از امنیت آب، تولید مواد غذایی و ثبات اقتصادی تحسین کرد. بغداد مدتها بود به دلیل عدم وجود توافقنامههای رسمی درباره آب دجله و فرات در موقعیت آسیبپذیری قرار داشته است، او در مراسم امضای توافق گفت.
«برای اولین بار، مکانیزم واضح و الزامآوری برای پایداری آب در دجله و فرات وجود دارد»، که هر دو طرف را ملزم میکند «به حفظ جریان مستمر آب بر پایهٔ نیازهای واقعی عراق در کشاورزی، صنعت و مصرف انسانی»، مشاور دولتی آب، الموفتی، به سیانان گفت.
با این حال، این توافق نگرانی و تردید برخی از سیاستمداران و کارشناسان آب عراق را برانگیخته است.
زندگیهای تحت تأثیر خشکسالی
برای بیشاکثر عراقیان، بحران آب نه یک مناظرهٔ سیاسی یا ابزار دیپلماتیک است؛ بلکه یک مبارزهٔ روزمره برای بقاست. بیش از ۱۶۸٬۰۰۰ نفر به دلیل فشارهای اقلیمی و محیطزیستی، از جمله خشکسالی، مکانبه مکان شدهاند، طبق گزارشی اخیر از سازمان بینالمللی برای مهاجرت، یک نهاد سازمان ملل.
در سالهای اخیر، هزاران کشاورز به دلیل تشدید کمبود آب، مشاغل موقت پذیرش کردهاند یا به طور کلی کشاورزی را رها کردهاند، به گفتهٔ فدراسیون انجمنهای کشاورزی عراق.
احمد الجشعی، کشاورز پیشین از استان بابل مرکزی عراق، به یاد میآورد که پدرش را در حالی که دلتنگ و دلشکسته شده بود میدید، چرا که کاهش منابع آب باغشان را خشک و بیحاصل کرده بود.
«ما کشاورزیم، نسل به نسل، من هرگز روزی را تصور نمیکردم که مزارع و باغهایمان بمیرد»، او گفت. الجشعی اکنون در یک فروشگاه کوچک مواد ساختوساز کار میکند.
حسام انیزان، که از حومهٔ فالوجه، شهری در غرب بغداد، میآید، داستان مشابهی را به اشتراک میگذارد. مزرعهٔ پنج یکاری او روزگاری دهها جعبه پرتقال در هر سال تولید میکرد، اما بحران آب او را از نظر مالی دچار مشکل کرد و مجبور به فروش شد.
«آبیاری دیگر غیرممکن شد»، او به سیانان گفت. «باید به فرزندانم تأمین کنم». او اکنون تاکسیران است، در حالی که زمینهای کشاورزیاش به یک محله مسکونی تبدیل شدهاند. «دیدن زمینام که به خانهها تبدیل شده دردناک است. وقتی مزرعهام را فروختم دلتنگ شدم»، او گفت.
هر دو مرد سالهای مدیریت نادرست و فساد دولتی را مقصر تشدید این بحران میدانند. آنها میگویند کشاورزان سراسر عراق به زندگیهای جدیدی که هرگز نمیخواهند، مجبور شدهاند.
با این حال، انیزان نسبت به توافقنامهٔ نفت‑در‑ازای‑آب خوشبینی محتاطانهای دارد. «بگذار ببینیم این توافق چه میشود. شاید بتوانیم دوباره خورشید امید را ببینیم»، او گفت.
نگارش این گزارش با مشارکت نیچروان ماندو از سیانان انجام شد.