اوریکس «منقرض» که امیدی به صحرای سحارا میآورد
اوریکس شاخقوسی با پرورش در اسارت از منقرضی بازگردانده شده است. حفاظتگرها امید دارند که بتواند به کند کردن گسترش صحرای سحارا کمک کند.
ماریا پترتو و جان نیوبی در بهار ۲۰۱۲ به مرکز چاد رسیدند. مأموریتشان این بود که این منظرهٔ وسیع و باز را همانطور که یک آرک میبیند، درک کنند.
محافظت جانوری اوادی ریمه‑اوادی آچیم، یک منطقهٔ حفاظتی در حاشیه سحارا است که مساحتش بیشتر از جمهوری ایرلند است و شامل وسعتهای وسیعی از اراضی خشک و سوزان زیر نور خورشید میباشد. تازهواردان معمولاً فکر میکنند «فقط صحراست»، میگوید پترتو، زیستشناس و دامپزشک حیاتوحش، اما هنگامی که از آن عبور کردند، تیم اکولوژیستها و محافظانشان قلمروهای گستردهای از علفزارهای ساهِل و درههای جنگلی را مستند کردند. «در ابتدا، صحرای خشک و اراضی بیابانی بهظاهر بسیار صاف و همگن بهنظر میرسند»، او میگوید. «بهمحض آغاز کاوش، میتوانید تشخیص دهید که چقدر این مکانها بهطرز شگفتانگیزی متنوعاند.»
پترتو به یاد میآورد که نزدیک به صد غاز از کنار کامیونشان میدوند و خوشههای پراکندهای از درختان اکاسیا میبینند که برخی پر از لاکلکها هستند. اگرچه این صحنه میتواند ناخوشایند باشد، این درختان همچون «چترهایی بر روی ساحل» عمل میکنند، او میگوید؛ زیرا به حیاتوحش اجازه میدهد در فضایی که دمای آن میتواند به ۵۰ درجهٔ سانتیگراد (۱۲۲ فارنهایت) برسد، استراحت کنند. درههای رودخانهای، که به «وادیها» معروفاند، در طول بارانهای فصلی شدید در حدود ژوئیه به زندگی میپیوندند و در ماههای خشک، رطوبت خود را حفظ میکنند؛ زمانی که آنها از گیاهان خوراکی مانند خربزهتلخ وحشی و درختچههای کوچک، که حیوانات میتوانند در آن مخفی شوند، پشتیبانی میکنند.
تمام این نشانهها به آنها اطمینان داد که این مکان میتواند مکانی مناسب برای یک آزمایش جسورانه باشد تا گونهای که بهطور کامل در دههٔ ۱۹۸۰ از طبیعت منقرض شد، بازگردانده شود. در حالی که گرمترین ماههای اوادی آچیم برای اکثر حیوانات میتواند کشنده باشد, این محیط بهطور ذاتی برای اوریکس شاخقوسی مناسب است؛ آرکی که ارتفاع شانهاش بیش از یک متر (۳٫۳ فوت) است و بهخاطر شاخهای بلند و زیبا که بهصورت منحنی بر پشت بدنش میپراکندند، این نام را دارد.
«تندر برای آرکها»
در صبحی نمبارانزا در اواسط سپتامبر، پترتو در نزدیکی سواحل جنوبی انگلستان حضور داشت تا با شبکهٔ حفاظت جهانی که قرنها مسئول اوریکس شاخقوسی بوده است — شامل مراقبان حیاتوحش، پرورشدهندگان و تیمهای ضد صید — ملاقات کند. در یک مزرعهٔ پلّی و گسترده نزدیک، پنج اوریکس دور زرافهها و چند کرگس میچرخند. در مه صبح، یک جفت آرک بهسرعت میپرند و شاخهای چشمگیر خود را بههم میزنند — شاخهایی که میتوانند تا ۱٫۵ متر (۵ فوت) رشد کنند. این تصادم تعیینکنندهٔ جایگاه در سلسله مراتب اجتماعی گله است، میگوید پترتو و تانیا گیلبرت، سرپرست علم حفاظت در مارول وایلد لایف، موسسهٔ خیریهای که این پارک حیاتوحش را اداره میکند. گیلبرت میگوید این مسألهای برای نگرانی نیست، اگرچه یک نر جوان به نام کونور «بهنظر میرسد فکر میکند میتواند کرگس را شکست دهد». در مواجهه با این آرک که بهطرز عجیبی از خوداطمینانی برخوردار است و مستقیماً به کرگس نزدیک میشود، کرگس نر بزرگ بهطور شگفتآوری عقبنشینی میکند.
این املاک ۴۰۰ هکتاری، مارول هال، بهمدت صدها سال توسط راهبان و خاندانهای اشرافی ساکن بوده است (و شایعهای وجود دارد که توسط یکی از همسران هنری هشتم تسخیر شده باشد). در سال ۱۹۶۹، این محل توسط جان نولز، یک پرورشدهنده مرغ ثروتمند، خریداری شد که اولین مجموعهٔ جانوری کشور را بهمنظور پرورش حیوانات در خطر انقراض ساخته بود. اوریکس — که جمعیتشان از حدود یک میلیون به کمتر از چند صد کاهش یافت — یکی از نخستین حیواناتی بود که او خرید.
اوریکسها تحت تأثیر ابرها و بارانهای انگلستان اهمیتی ندارند، میگوید گیلبرت، اگرچه این مزرعهٔ سبز — شبیه به مزارعی که پر از گوسفند و اسب هستند — بهنظر میرسد که پایگاهی نامحتمل برای نجات این گونهٔ بهطور بسیار مناسب برای بیابان باشد. این آرکها در حاشیهٔ سحارا بهطور ویژهای تکامل یافتهاند؛ آنها دارای کفتهای پهن برای عبور از شنی شل و پشتهای سفیدهای برای بازتاب نور خورشید هستند. آنها میتوانند ماهها با آبای که از غذا میگیرند، بقا داشته باشند؛ بهصورت خاصی از «سیستم هایپرتریمی سازگار» استفاده میکنند که به آنها اجازه میدهد دمای بدنشان تا ۴۶ درجهٔ سانتیگراد (۱۱۵ فارنهایت) افزایش یابد بدون اینکه عرق کنند.
اگرچه زمانی هزاران مایل از نیل تا اقیانوس اطلس و در دامنهٔ شمالی و جنوبی سحارا عبور میکردند، آخرین بار اوریکس شاخقوسی در دههٔ ۱۹۸۰ در طبیعت دیده شد. اگرچه برای هزاران سال شکار مستدام داشتند، ورود خودروهای چهارچرخ و اسلحههای خودکار باعث کاهش سریعشان شد. «دلیل اصلی انقراضشان این است که گوشتشان بسیار خوشمزه است»، میگوید گیلبرت، در حالی که پوست سختشان — مفید برای ساختن چرم با کیفیت عالی — «بهخوبی میسازد».
از دههٔ ۱۹۶۰، گروهی از اوریکسها در باغوحشها و مؤسسات همانند مارول جابهجا میشدند، بهطوری که مراقبان نقش واسطهگر را برای جلوگیری از ازدواج نزدیک بین جمعیت اسیر ایفا میکردند. مارول نگهدارنده کتاب ثبت اوریکس شاخقوسی است، که نوعی «تندر» برای گونههای در معرض انقراض است، میگوید سافی وایتمور، زیستشناس در مارول وایلد لایف و مسئول کتاب ثبت بینالمللی. «اگر حیوانی بهدنیا میآید، در سامانه من ظاهر میشود و میدانم والدین آن چه کسانی هستند و از کجا میآیند»، میگوید وایتمور.
«مؤلفهٔ کلیدی بومشناسی»
همزمان با ناپدید شدن آخرین اوریکسها از طبیعت، مارول شروع به ارسال آنها به کشورهایی کرد که پیش از این ساکن آنها بودهاند. در پارک ملی بو هدمه که در لبهٔ شمالی سحارا قرار دارد، یک گله کوچک شامل ۱۰ اوریکس از مارول و باغوحش ادینبرا در سال ۱۹۸۵ آزاد شد، هشت دهه پس از ناپدید شدن این گونه از کشور. «هیچکس نمیدانست آیا این کار موفق میشود»، میگوید گیلبرت. «ممکن بود بهطرز فاجعهبار شکست بخورد. اما این اوریکسهای هشت ماهه را در یک ناحیه محصور آزاد کردند و آنها بهسرعت سازگار شدند. آنها فهمیدند چه چیزی بخورند، کجا بروند، چه کاری انجام دهند. این حوزه بزرگ نیست (حدود ۱۲۰ کیلومتر مربع)، اما از آن زمان تا کنون در آنها حضور داشتهاند.»
پارکهای دیگر در تونس و مراکش این مسیر را دنبال کردند و حیوانات متولد شده در مارول به باغوحشهای ژاپن، کانادا و استرالیا منتقل شدند. برخی از ذخیرهگاهها در تونس همچنین گونههای دیگری از جمله غاز دورکاس و شترمرغ شمالی آفریقا را همراه با اوریکسها بازگرداندند. اگرچه این مکانها فضای وسیع و باز طبیعتپذیر نداشتند، اما درسهای مهمی ارائه دادند، میگوید گیلبرت؛ از جمله چگونگی تشکیل گلههای موفق و مدیریت رهاسازی بهصورت «آزادسازی نرم» که بهطور موقت غذاهای تکمیلی فراهم میکرد.
اوریکس شاخقوسی همواره گزینهای جذاب برای بازگرداندن به طبیعت بوده است، چرا که کاهش جمعیت آن عمدتاً بهدلیل از دست رفتن زیستگاه رخ نداده است، میگوید گیلبرت. از ۸۴ گونهای که بهعنوان منقرض در طبیعت شناخته میشوند، بسیاری احتمالاً قابل بازگرداندن نیستند، زیرا زیستسوی اصلی آنها «تقریباً از بین رفته یا کاملاً نابود» است، میگوید گیلبرت. اما امروزه مناطق وسیعی از سرزمینهای خشک ساهِل همچنان در دسترس هستند – برای حال.
عبدالعزیز بن محمد، که چهار دهه از کار خود را صرف حفاظت از حیاتوحش در برابر صید غیرقانونی در وزارت محیطزیست تونس کرده است، برای اولین بار به مارول سفر میکند. او در دوئز، شهر واحهای که با نخلها احاطه شده و بهعنوان «دروازهٔ سحارا» شناخته میشود، متولد شد؛ در مناطقی که پیش از این اوریکس ساکن بوده، کار میکرد – اما میگوید ساکنان محلی تا پیش از آمدن این حیوانات از مارول هرگز اوریکس را ندیدهاند. «این گونهای بود که منقرض شده و ناپدید شده بود»، میگوید او. ساکنان محلی مشتاق بازگشت این گونه هستند، اما مسئله دیگری پیش میآید: «کمبود باران، خشکسالی»، بهویژه در مکانهای بازگشتپذیری در تونس مثل دغومس که بارندگی کمتری دارند.
در طول قرن گذشته، صحرای سحارا حدود ۱۰٪ گسترش یافته است و بهسرعت بیش از ۷۶۰۰ کیلومتر مربع (۲٬۹۳۴ مایل مربع) در هر سال در حال گسترش است، بر پایهٔ یک مطالعه. ساهِل، که در جنوب سحارا واقع است، بیشترین آسیب را دیده؛ چرا که این منطقه بهشدت کشاورزی میشود و اغلب از طریق چرای بیش از حد دامها آسیب میبیند. در دو دههٔ اخیر، تلاشهای برجسته برای جلوگیری از گسترش سحارا تحت عنوان ابتکار «دیوار سبز بزرگ آفریقا» سازماندهی شدهاند. این کمپین در ابتدا هدف داشت دیواری از درختان به طول ۸۰۰۰ کیلومتر (۴۹۷۱ مایل) در ۱۱ کشور ایجاد کند؛ هرچند پس از آن به یک مجموعه متنوع از پروژهها تبدیل شد تا اکوسیستمهای مقاومتری در اطراف سحارا شکل بگیرند.
پارکهای تونس بهیک رویکرد اشاره میکنند که در آن اوریکس و سایر حیاتوحش میتوانند نقش کلیدی ایفا کنند، میگوید پترتو که زمان خود را بین پروژههای بازگرداندن در کشور میگذراند. «کار در لبهٔ صحره بهواقع امکان میدهد تا ببینید شنها چگونه بر روی زمین میلغزند چون موانعی وجود ندارند»، در مناطقی که گوسفندان «تمام برگ و علف را خوردهاند»، میگوید. «دلیل پوشاندن روستاها توسط شن این است که اجازه ندادند زمان کافی برای بازگشت پوشش گیاهی فراهم شود.»
در مناطقی که اوریکسها در تونس بازگردانده شدهاند، پوشش گیاهی بهبود یافته است، هرچند نمیتوانیم بهطور قطعی بگوییم این بهدلیل این گونه است یا بهدلیل ایجاد موانعی برای جلوگیری از چرا بیش از حد دامها. تیم وودفاین، مدیرعامل سازمان غیرانتفاعی «حفاظت سحارا»، میگوید که در بومهای حاشیه سحارا، اوریکس با توزیع بذرها و بازیابی مواد مغذی در طول مهاجرتهای عظیم سالانهای که تا ۱۳۰۰ کیلومتر (۸۰۸ مایل) ادامه دارد، کمک میکند. «علاوه بر علف، آنها گیاهان دارویی و غلاف بذر درختان را میخورند. این بذرها پس از عبور از دستگاه گوارش آنها در مکانهای دیگری همراه با میزان مفید مدفوع برای تغذیه خاک رها میشوند»، میگوید وودفاین. یک مطالعهٔ تازه نشان داد که بذرهای اکاسیا که توسط اوریکس عربی (نوعی نزدیک) خورده و سپس دفع شدهاند، ۲۵۰ برابر بیشتر شانس جوانهزدن دارند نسبت به بذرهایی که خورده نشدهاند و این به رشد طبیعی درختان جدید کمک میکند.
آیا آنها کافی خواهند بود تا صحرارا مهار کنند؟ هم وودفاین و هم پترتو میگویند که این بستگی به عوامل دیگری دارد، مانند شدت تغییرات آبوهوایی. اما اگر آنها بهصورت تعداد پایدار به قلمروهای وحشی بازگردانده شوند، فقط میتواند مؤثر باشد. «آنها جزء مؤلفههای کلیدی مقاومت بومشناختی هستند»، میگوید گیلبرت. همچنین بهعنوان منبع غذایی برای شکاریانی چون گرگهای آفریقایی و یوزپلنگها عمل میکنند، او میگوید. «بدون آنها، عنصری اساسی از بومسازندگی از دست میرود.»
بازگشت به طبیعت
در ۱۴ مارس ۲۰۱۶، یک هواپیمای باربری ایلیوشین IL‑۷۶ به چاد رسید که اولین ۲۵ اوریکس شاخقوسی را برای آزادسازی در ذخیرهٔ جانوری اوادی ریمه‑اوادی آچیم حمل میکرد. این ۲۵ عدد منتخب از «گروه جهانی» مخصوصی که در ابوظبی توسط سازمان محیطزیست امارت جمعآوری شده بود، میآمدند. این گروه شامل جمعیتی ژنتیکی متنوع از اروپا و ایالات متحده بود که توسط مارول ترکیب شده بود و با اوریکسهای نگهداریشده توسط خاندان سلطنتی ابوظبی پرورش یافته بود.
ارزیابیای که نیوبی و پترتو در آن مشارکت داشتند، در نهایت به این نتیجه رسید که زیستگاه کافی وجود دارد. اما وقتی روز آزادسازی فرا رسید و شرکای شبکه جهانی حفاظت برای رهاسازی اوریکسها از جعبههای حمل و نقل خود صف کشیدند، هنوز بسیاری از عوامل نامعلومی وجود داشت که آیا آنها میتوانند با زندگی در طبیعت سازگار شوند. بدون داشتن خویشاوندان زنده، بقا آنها وابسته به یادگیری مجدد حرکت در یکی از بزرگترین نواحی محافظتشدهٔ جهان برای یافتن گیاهان خوراکی است که بهپیشنهاد الگوهای باران فصلی میرسند.
مرحلهٔ اول عملیات موفقیتآمیز بود. ما حیوانات را به طبیعت بازگرداندیم، آنها در حال تولیدمثل هستند و نسبتاً ایمناند – جان نیوبی
همچنان که در تونس مشاهده شد، آنها بهسرعت سازگار شدند؛ بندهای ردیابی ماهوارهای که به هر اوریکس وصل شد نشان داد که رفتارشان بهسه فصل متمایز – گرم‑خشک، بارانی و خنک‑خشک – در چاد تغییر میکند. نیوبی، که در دههٔ ۷۰ این موجودات را در اینجا دیده بود، این دوره را «کارآموزی» مینامد، واژهای فرانسوی برای کارآموزی. «آنها باید یاد بگیرند که کجا بروند و هنوز هم در این فضای وسیع در حال یادگیری مکان مناسب هستند»، میگوید نیوبی. «بنابراین احتمالاً حجم زیادی از آزمون و خطا در جریان است.»
تا بهحال، ۳۴۷ اوریکس آزاد شدهاند که بیشتر آنها در گلههای حدود ۲۵ عددی هستند. بهطور کلی، بر اساس تحقیقات «حفاظت سحارا»، بین ۵۵۰ تا ۶۰۰ اوریکس در چاد بهصورت آزاد پرسه میزنند. در دسامبر ۲۰۲۳، بهعلت رشد جمعیت وحشی، این گونه بهطور تاریخی توسط فهرست سرخ IUCN از وضعیت «منقرض در طبیعت» به «در معرض خطر» کاهش یافت.
پشت هر آزادسازی سالها تلاش در مکانهایی مانند مارول برای نگهداری آرک در وضعیت پاکیزه و سالم، ترتیبدادن ازدواجهای متقابل و حتی ساختن جعبههای حمل بهدست است. «لحظهٔ «واو» همیشه وقتی است که آنها از جعبهها بیرون میآیند»، میگوید فیل رابینز، مدیر آرکها و سایر جوندگان در مارول. در عکسهای ثبتشده، افراد کلیدی حفاظت بر روی جعبهها ایستادهاند و همزمان درهای کشویی را برای خروج جانور که قبلاً گمشده بود، باز میکنند. «این همان تصویری است که همه چیز را شکل میدهد. اما فکر میکنم مردم احتمالاً تمام پیشزمینه را فراموش میکنند.»
نیوبی هشدار میدهد که کار تمام نشده است تا زمانی که این گونه هنوز در برابر تأثیرات انسانی آسیبپذیر باشد. اوریکسها نقش خود را در سازگاری با طبیعت ایفا کردهاند اما بقا همیشه به سازگاری جوامع محلی با همسایگان جدیدشان وابسته است و بهساختن اقتصادهای محلی که ارزش آنها را زنده میدانند نه فقط بهعنوان منبع گوشت و چرم.
«مرحلهٔ اول عملیات موفقیتآمیز بود. ما حیوانات را به طبیعت بازگرداندیم، آنها در حال تولیدمثل هستند و نسبتاً ایمناند – جان نیوبی»
—