منابع عظیم نفت، طلا و کشاورزی سودان در کنترل کیست؟
جنگ داخلی سودان، در میانه آوارگی گسترده مردم و نبرد بر سر منابع، همچنان در حال تغییر چهره این کشور ۵۰ میلیون نفری است.
جنگ داخلی سودان که اکنون وارد سومین سال خود شده، ارتش را در یک مبارزه ویرانگر برای کسب قدرت، در مقابل نیروهای شبه‌نظامی پشتیبانی سریع (RSF) قرار داده است.
این درگیری بزرگ‌ترین بحران آوارگی در جهان را رقم زده است؛ بیش از ۹٫۵ میلیون نفر در سراسر ۱۸ ایالت سودان مجبور به ترک خانه‌های خود شده‌اند و میلیون‌ها نفر دیگر با خطر قحطی و گرسنگی مواجه‌اند.
سودان منابع طبیعی گسترده‌ای شامل نفت، طلا و زمین‌های کشاورزی دارد که می‌توانست به تأمین غذای مردم این کشور کمک کند، اما جنگ و تغییر کنترل بر این منابع، چنین امکانی را از بین برده است.
در ادامه، هشت نقشه و نمودار نشان می‌دهد که سودان چه منابعی در اختیار دارد و کنترل آن‌ها در دست کیست:
کنترل مناطق مختلف سودان در دست کیست؟
ارتش بخش‌های وسیعی از شمال و شرق کشور، از جمله پایتخت، خارطوم، و همچنین شهرهای کلیدی دیگر در امتداد رود نیل و بندر استراتژیک پورت سودان در دریای سرخ را در کنترل دارد.
نیروهای پشتیبانی سریع نیز پس از تصرف الفاشر، مرکز ایالت دارفور شمالی، در تاریخ ۲۶ اکتبر و پس از محاصره‌ای نزدیک به ۱۸ ماهه، تسلط خود را بر منطقه غربی دارفور تثبیت کرده‌اند.
صادرات اصلی سودان چیست؟
سه بخش اصلی صادرات این کشور عبارتند از: نفت، طلا و محصولات کشاورزی.
در سال ۲۰۲۳، صادرات سودان به ارزش ۵٫۰۹ میلیارد دلار عمدتاً شامل نفت خام (۱٫۱۳ میلیارد دلار)، طلا (۱٫۰۳ میلیارد دلار)، محصولات دامی (۹۰۲ میلیون دلار)، دانه‌های روغنی (۷۰۹ میلیون دلار، که ۶۱۳ میلیون دلار آن مربوط به کنجد بود) و صمغ عربی (۱۴۱ میلیون دلار) بوده است.
سودان بزرگ‌ترین صادرکننده کنجد و صمغ عربی در جهان است. صمغ عربی به‌عنوان یک پایدارکننده و امولسیفایر در صنایع جهانی غذا و نوشیدنی و همچنین در داروسازی، مکمل‌ها و لوازم آرایشی استفاده می‌شود.
چه کسی منابع کشاورزی سودان را کنترل می‌کند؟
جغرافیای این کشور عمدتاً تحت تأثیر رود نیل است که با طغیان‌های سالانه خود، زمین‌های کشاورزی را آبیاری می‌کند.
نیل سفید در خارطوم به نیل آبی می‌پیوندد و با نام رود نیل به سمت شمال و کشور مصر ادامه می‌یابد.
حدود نیمی از خاک سودان (۵۱٫۴ درصد) پوشیده از مراتع است که عمدتاً در بخش جنوبی کشور تا حوالی خارطوم گسترده شده‌اند.
این مراتع به دلیل قابلیت پشتیبانی از صنایع گله‌داری و دامپروری از اهمیت بالایی برخوردارند و کنترل آن‌ها تقریباً به‌طور مساوی بین ارتش و نیروهای پشتیبانی سریع تقسیم شده است.
بخش شمالی این مراتع، نواری است که به «کمربند صمغ عربی» شهرت دارد و درختان آکاسیا که این صمغ ارزشمند را تولید می‌کنند در آن کاشته می‌شوند.
زمین‌های زراعی سودان بیشتر بین دو رود نیل آبی و سفید متمرکز شده‌اند؛ جایی که ایالت جزیره قرار دارد و منطقه‌ای تحت کنترل نیروهای مسلح است.
چه کسی نفت سودان را کنترل می‌کند؟
صادرات نفت منبع اصلی درآمد سودان است.
تولید نفت بین سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۰ از ۲۰۰ هزار بشکه در روز به نزدیک ۵۰۰ هزار بشکه افزایش یافت. اما در سال ۲۰۱۱، با جدایی سودان جنوبی که ۷۵ درصد از ذخایر نفتی سودان را در اختیار گرفت، این تولید به شدت سقوط کرد.
طبق اعلام اداره اطلاعات انرژی ایالات متحده، تا سال ۲۰۲۳ تولید نفت به ۷۰ هزار بشکه در روز کاهش یافته بود.
بر اساس برآورد «رصدخانه پیچیدگی اقتصادی»، نفت خام در آن سال همچنان یکی از اصلی‌ترین کالاهای صادراتی سودان به ارزش ۱٫۱۳ میلیارد دلار بود که این کشور را به چهلمین صادرکننده بزرگ نفت خام در جهان تبدیل می‌کرد.
خریداران اصلی نفت سودان عبارت بودند از: مالزی (۴۶۸ میلیون دلار)، ایتالیا (۲۹۹ میلیون دلار)، آلمان (۱۲۵ میلیون دلار)، چین (۱۰۵ میلیون دلار)، سنگاپور (۸۰٫۳ میلیون دلار) و هند (۵۱٫۴ میلیون دلار).
تا سال ۲۰۲۴، ذخایر نفتی سودان ۱٫۲۵ میلیارد بشکه و ذخایر گاز طبیعی آن ۳ تریلیون فوت مکعب تخمین زده می‌شود. با این حال، سودان تولیدکننده یا مصرف‌کننده عمده گاز طبیعی نیست.
اکثر میادین نفتی سودان در جنوب و نزدیک مرز سودان جنوبی قرار دارند و بخش‌های نفتی دو کشور همچنان به هم وابسته‌اند. بسیاری از این میادین در حال حاضر تحت کنترل نیروهای پشتیبانی سریع هستند.
این صنعت توسط پنج پالایشگاه در مناطق مرکزی و شمالی پشتیبانی می‌شود. بزرگ‌ترین آن‌ها پالایشگاه خارطوم است که ظرفیت پالایش ۱۰۰ هزار بشکه در روز را دارد و تا اواخر ژانویه ۲۰۲۵ در کنترل نیروهای مسلح سودان بوده است.
ارتش همچنین کنترل پالایشگاه کوچک‌تر پورت سودان را در دست دارد.
خطوط لوله، نفت خام را از میادین جنوبی به پایانه صادراتی «بشایر» در جنوب پورت سودان منتقل می‌کنند که مسیری حیاتی برای نفت سودان و سودان جنوبی محسوب می‌شود. خط لوله از «الأبیض» به پورت سودان عمدتاً تحت کنترل ارتش باقی مانده است.
چه کسی طلای سودان را کنترل می‌کند؟
سودان یکی از تولیدکنندگان پیشرو طلا در آفریقا است و معادن آن در سراسر شمال شرق، مرکز و جنوب کشور پراکنده‌اند.
بیشتر معادن طلای شرق سودان در کنترل ارتش این کشور است، در حالی که میادین طلای مرکزی و جنوب غربی عمدتاً تحت کنترل نیروهای پشتیبانی سریع قرار دارند.
بخش بزرگی از طلا از طریق استخراج سنتی و در مقیاس کوچک به دست می‌آید که صدها هزار نفر را به کار گرفته اما عمدتاً خارج از نظارت دولت فعالیت می‌کند.
از زمان آغاز جنگ در سال ۲۰۲۳، کنترل بر معادن طلا و مسیرهای تجاری آن به منبع مالی حیاتی برای هر دو طرف درگیری تبدیل شده است.
خبرگزاری‌های محلی در ماه ژوئیه گزارش دادند که با وجود درگیری، تولید طلای سودان در سال ۲۰۲۴ با جهشی ۵۳ درصدی نسبت به ۴۱٫۸ تن در سال ۲۰۲۲، به ۶۴ تن رسیده و درآمد صادراتی قانونی معادل ۱٫۵۷ میلیارد دلار ایجاد کرده است. در عین حال، تجارت بازار سیاه طلا که حجم آن مشخص نیست، به دلیل بی‌ثباتی همچنان ادامه دارد.
بر اساس گزارش «رصدخانه پیچیدگی اقتصادی»، امارات متحده عربی در سال ۲۰۲۳ بیش از ۹۹ درصد از صادرات ۱٫۰۳ میلیارد دلاری طلای سودان را خریداری کرده است.
شرکای اصلی تجاری سودان چه کشورهایی هستند؟
حدود ۸۰ درصد از صادرات سودان به آسیا، ۱۱ درصد به اروپا و ۸٫۵ درصد به آفریقا اختصاص دارد.
در سال ۲۰۲۳، امارات متحده عربی با واردات ۱٫۰۹ میلیارد دلاری (۲۱ درصد از کل صادرات سودان) که تقریباً تمام آن طلا بود، بزرگ‌ترین شریک تجاری سودان محسوب می‌شد. چین با واردات ۸۸۲ میلیون دلاری (۱۷ درصد) که عمدتاً محصولات گیاهی بود، در رتبه دوم قرار گرفت.
پس از آن، عربستان سعودی با واردات ۸۰۲ میلیون دلاری (۱۶ درصد) که بیشتر شامل دام زنده بود، مالزی با ۴۷۰ میلیون دلار (۹ درصد) عمدتاً نفت خام، و مصر با ۳۸۷ میلیون دلار (۷٫۶ درصد) ترکیبی از کالاها قرار داشتند.
این پنج کشور بیش از دو سوم کل صادرات سودان را به خود اختصاص داده‌اند.
نگاهی کلی به سودان
سودان با مساحتی حدود ۱٫۹ میلیون کیلومتر مربع، سومین کشور بزرگ آفریقا است.
تا سال ۲۰۲۴، جمعیت این کشور ۵۰٫۵ میلیون نفر بوده و بیشتر ساکنان آن در امتداد رود نیل و در مراکز شهری متمرکز شده‌اند. منطقه خارطوم بزرگ حدود هفت میلیون نفر جمعیت دارد و نیالا در دارفور جنوبی نزدیک به ۱٫۱۵ میلیون نفر را در خود جای داده است.
شهرهای اصلی دیگر عبارتند از: الأبیض (۵۶۰,۰۰۰ نفر)، پورت سودان (۵۴۷,۰۰۰ نفر)، کسلا (۴۱۱,۰۰۰ نفر)، قضارف (۳۶۴,۰۰۰ نفر)، الضعین (۲۶۵,۰۰۰ نفر)، الفاشر (۲۵۳,۰۰۰ نفر)، الدمازین (۱۸۶,۰۰۰ نفر)، جنینه (۱۶۳,۰۰۰ نفر)، گریده (۱۲۰,۰۰۰ نفر) و عطبره (۱۰۸,۰۰۰ نفر).
